هرکس خواسته درمورد شهراهرچیزی بنویسد ویا تحقیقی بکند بایک تناقض آشکار روبرو شده وانتظاراتش برآورد نگردیده است، زیرا داخل شهر هیچ اثری ازآن همه آوازه که درتاریخ خوانده، یا ازپدران خود شنیده، به چشم نمی خورد. و بدینسان درشگفت می ماند از اینکه همة آن وقایع وخاطرات را ساختة اوهام و تصورات اذهان مبالغه پرداز قلمداد نماید؟! پس شهر اهر درنفس خود به تنهائی نمی تواند تجلیگاه آن همه حشمت وشهرت بوده باشد، باید به ارسباران رفت و دروسعت آن اندیشه کرد:
ارسباران یک ناحیه کوهستانی است که درشمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده است، ترسیم حدّ ومرزقاطع برای آن، باتوجه درموقعیت طبیعی وجغرافیائی که دارد درعمل واجد پاره ای دشواریهاست، دلیل براین امر آن است که اولاً ارسباران منطقة کوهستانی ازنوع تپه ماهور بوده ودراغلب نقاط به جهت صعب العبور بودن راه ها، تشخیص موقعیت بخش های مختلف آن نسبت به هم مشکل می باشد. ثانیاً استفاده از کلیشه و تعریف مرزهای آن به ایالات وشهرستانهای اطراف هم گویای واقع نبوده ومصداق دور باطل. بناءً بهترین وقابل فهم ترین روش جهت ترسیم محدودة ارسباران، تعیین سرحدّات آن و پیراستن ومنقّح نمودن خاک آن از غیرارسباران است، برای نمونه درسرحدّ شرقی آن محال ارشق و دشت مغان جزوخاک ارسباران نیست و درسرحدجنوبی آن محال بدوستان.که امروزه شهرستان هریس نامیده می شود. کثرت تپه ها وکوهها درمنطقه ارسباران و واقع شدن آنها درتیررس دید همسایگان ازچهارجهت اصلی، نوعاً سبب بروز تصّورات متفاوتی از آن شده است، شاهسونها وتاتهای اطراف مشکین شهر این منطقه را ازدامنه های سبلان که نگاه می کنند رویه ای از تپه ها وکوه های درهم تنیدة سخت وتفته را درمقابل دارند که انبوهی وخشونت نهفته درسیمای هویدای آن، از اسرارلطافت و طراوت آن روی نهان حکایت نمی کند. اهالی بدوستان هم از بلندای کوه های بزغوش جزانبوهی کوهها وسیمای آفتاب زدة آن تصوّری از این منطقه اسرارانگیز وزیبا نمی توانند داشته باشند. همین اوصاف سبب شده است نه تنهاهمسایگان شرقی و جنوبی، بلکه هرتازه واردی این منطقه را قره داغ نامند.
آن روی قره داغ، امّاحرف وحدیث دیگر دارد، شادابی وخرمی درکوه ها وتپه هایش موج می زند ومراتع وجنگلهایش پوشیده ازدرختان وگیاهان سرسبزاست .این سیمای دیگری از همان آب وخاک است که ازسرحدّات شمالی قابل رویت بوده واهالی جمهوری آذربایجان این دیوارة سبزرا درپس ارس می توانند نظاره وتحسین کنند.
ارسباران عنوان جدیدی است که بکارگیری آن درعمل شیاع قره داغ را درمحل از سرزبانها انداخت. بااین حال در اغلب متون رسمی ومکاتبات اداری بعداز انقلاب مشروطیت، ارسباران رایج گردیده و بعدازآن تاریخ کمتر دیده شده این منطقه رادراسنادرسمی و دولتی قره داغ و یا قره جه داغ نامیده باشند. گفته شد قره داغ وصفی است که همسایگان شرقی ساخته وپرداخته کرده و به یادگارگذاشته اند ساکنین دشت مغان واطراف مشکین شهر هنوزهم بی هیچ تبعیض واستثنائی این لفظ را بکارمیبرند. بااین توضیح که قره درلسان ترکی دلالت برانبوهی وکثرت ودرهم تنیدگی می کند.
همانطوریکه طبیعت اسرارآمیز قره داغ درسیمای چندگانة کوهستانهای آن متجلی گردیده است تاریخ دیرپای آن هم اززوایای متفاوت قابل بررسی می باشد. مهمترین واقعه درتاریخ اهرارسباران تمرکزجنگهای ایران وروس درحوزه آن می باشد، جنگی مستمر وتمام عیار که بخش اعظم تدارکات وافراد قشون ایران ازاین نواحی تامین می شده است، نکته جالب توجه نقش فرماندهی عطا اله خان (آتاخان) ایلخان شاهسون درپیشبرد اهداف جنگ مذکوراست که سالیان دراز دررکاب مرحوم عباس میرزای ولیعهد، قره داغ اهر را به مرکز مقاومت ومقابله با روسها تبدیل کرده بود. علی ایحال اگرایرانی ها درجنگ باروسها بازنده نمی شدند! اگر عباس میرزای ولیعهد جوانمرگ نمی شد! واگرعمارت باشکوه عطاخان شاهسون درروستای ساطی میزان برپای می ماند! گوشه ای از بزرگی وافتخار تاریخ این مرزبوم را می توانستیم بسیاربهتر وبیشترازاین که هست بفهمیم، بعداز جنگ ایران وروس شاید وقوع انقلاب مشروطیت مهمترین رویداد تاریخی درایران باشد، که فرزندان این خطه درهردوجبهة آن واقعة عظیم، صحنه گردان بوده اند، دریکطرف رحیم خان چلبیانلو ودرطرف دیگر ستارخان قره داغی راداریم، اولی برضد انقلاب یک تنه ایستاده بود ودومی سردارملت وانقلاب لقب گرفته بود، و سرنوشت کشور درآن مقطع به نتیجة رویارویی این دومرد بزرگ تاریخ وابسته شده و بدینسان قره داغ گرانیگاه سرنوشت ایران گردیده بود.
ستار خان و باقر خان
لشکرکشی بزرگ یپریم ارمنی به اهر ومقاومت رحیم خان دربرابر وی شایدنقطه عطف تاریخ ایران بوده باشد که درخاک پاک این خطه رقم می خورد، می گوینداگر قدرت شصت تیرهای مدرن افرادیپریم نبودند! واگر شاهسونها خلف وعده نکرده بودند! چه بسا طومارمشروطیت ومشروطه خواهی دراهرپیچیده می شد وتاریخ کشور اینگونه که هست نوشته نمی شد.
رحیم خان شکست می خورد، ودرارک تبریزکشته می شود اماتاریخ قره داغ پایان نمی پذیرد این بار امیرارشد نامی از طایفه حاج علیلو درقلب تاریخ کشورمی تازد وصاحب نام وآوازه می شود، معروف است بعداز جنگ با سیمیتقو تصمیم به فتح تهران را داشت، آن هنگام که شاه جوان قاجارمضطرب وپریشان بوده وژنرال آیرون ساید انگلیسی باهمکاری رضاخان میرپنج وسیدضیاء طباطبائی نقشة شوم کودتا را برای کشور تدارک می دیده اند.
وقایع تاریخی ازاین دست بیانگر نقش بااهمیت مردم این سامان درتاریخ ایران است بطوریکه تاریخ ارسباران به تنهائی بخش مهمی ازتاریخ معاصرکشوررا بازگو می کند. بااین اوصاف داخل شهراهردرمواجهه با چنین رویدادهائی کاملاً آگاه بوده است درسایه امنیت واقتدار رؤسای طوایفی که همواره بعنوان حاکمان قره جه داغ منسوب می گشتند فعالیت اقتصادی دامنه داری را دنبال وثروت اندوزی نمایند، درواقع شهراهر درمقایسه بادیگر شهرهای همسطح، یک طبقه منسجم ازثروتمندان وزمینداران را داشته است که درطول سالیان نسل اندرنسل ثروت ومنزلتشان محفوظ بوده است. معروف است بعد از غارت اردبیل که این بارشاهسونها رحیم خان را هم درکنارخود داشته اند، برخی همراهان نقشة حمله به اهر را هم می کشیده اند که بامخالفت آشکار آقاخان نصرت الملک مواجه می شوند. موضوعی که خود رحیم خان نیز هرگز تمایلی بدان نشان نداده و سبب آزردگی خاطر شاهسونها ازوی شده است. بدینسان بود که مردم اهر درصلح وآرامشی چنین پایدارمی توانستند ازمجموع ظرفیتها وقابلیتهای نهفته بهره ها ببرند. بیش ازهزار روستای آبادوپررونق از منتهی الیه خداآفرین گرفته تا قلب محال خاروانا، فقط به بازار اهرجهت دادوستد دسترسی داشته اند، کاروانسراهای داخل شهر هرروز پذیرای مردمی بوده اند که محصولاتشان را برای فروش درمراکزمتعدد تجاری شهر عرضه می کردند، علاوه بربازار سرپوشیده اهر که تقریباً بنای آن دست نخورده باقی مانده است راسته سه دکانلار وراسته مسجدسفید به اضافه محلة قلعه قاپوسی ازمراکز مهم دادوستد در اهر بشمارمی رفته است. همچنین وجود بازارهای به اصطلاح تخصصی که محلّ تجمّع اصناف وپیشه های خاصّی بوده اند، ازجملة آنها می توان به بازار مسگران (مسگرخانه)، بازارکلاه دوزان، راسته آهنگران، میدان دواب، میدان تره بار و . . . که هرکدام به تنهائی حکایت ازحجم بالا وقابل توجهی ازعرضه وتقاضادربازاراهر داشته ودلالت بر نوعی ازانضباط شهری و اعمال مدیریت عمومی صحیح دراجتماع آن دوران می نموده است.
بازار اهر در سالهاهای ?? و ????
حاکم شهر درمحلی معروف به قلعه می نشسته است که متاسفانه امروزه هیچ آثاری ازعمارت وبنای مربوط به آن باقی نمانده ولی ازشواهد و قرائن خصوصاً روایات قدیمی ها پیداست که عمارت آن درمحلة قلعه قاپوسی بوده است. (این محله هنوز هم به همین نام خوانده می شود)
مجموعة شهر اهر از سه محلة مجزا تشکیل می شده است کوی ساداتلو، کوی نخجوانلو و کوی باغبانلو. هر سه محله مسکونی بوده و درحدفاصل آنها باغات انبوهی وجود داشته که تنها ازطریق معابر وکوچه هائی به مراکز شهر منتهی می شدند، اغلب خانه ها درعرصه های وسیع بنا شده و نوع مصالح بکاررفته دردیوارهای آنها خشت خام بوده و درتزیین نمای بیرونی ساختمانهای ثروتمندان واربابان آجرهای رسی پخته بکارمی رفته است، بطوریکه تاهمین اواخر بیشتر این بناها قابل استفاده بود و هرناظر تیزبینی ازمشاهدة زیبائی وتقارن قابل تحسین آنها می توانست به وجود معماران چیره دست محلی و ساکنین خوش سلیقه و باذوق آنها درآن دوران پی ببرد. در ساختن سقف بناها درختان سپیداروتبریزی بکار می رفته که روی آن را باتخته یا چوب حاصل از شاخه های همان درختان پوشانیده وسپس با استفاده ازخاک و کاه گل تراز می کرده اند. البته درخانه های اربابی چوب هائی موسوم به بغدادی را با مهارت خاصی جهت تزیین نمای داخلی سقف ها (مشابه سقفهای کاذب امروزی) بکارمی بردند که درنوع خود بسیار جالب توجه بوده وعرصه ای جهت هنرنمائی نجاران آن روزگار، تا از مصالح چوبی نقش ونگارهای زیبا وخیال انگیزی بیافرینند.
آب شهر از تعدادی قنات تامین می شده که درمحله های مختلف شهر وجودداشته و آب قنات ها را معمولاً ازطریق جوی های واقع درمعابر عمومی جهت استفاده عموم وآبیاری باغات داخل شهر جاری می کردند. امروزه هیچ اثری ازاین قنات ها بچشم نمی خورد وتقریباً همه آنها ازبین رفته است. باتوجه به ارتفاع سطح بنای بقعه شیخ شهاب الدین بسیار بعید می نماید بدون استفاده از پمپ، زمانی توانسته باشند آب رودخانه اهر چای را برروی اراضی اطراف بقعه شیخ شهاب الدین سوارکنند. بناءً دراخباربه اینکه، آب قنات محله چلب وردی را ازمنتهی الیه شمال شهر، برای تامین مصرف آب در بقعه ودرختان اطراف آن به جنوبی ترین نقطه شهرمی برده اند، تردیدی روا نیست.
علاوه بر قناتهای داخل شهر، باغات اطراف شهراز آب رودخانه اهر چای تامین می شده است. یادآوری تعداد وانبوهی این باغات و اتصال آنها به باغات داخل درمحدوده محلات شهر، می تواندگوشه ای ازعظمت ازدست رفته و آبادانی وعمران زایدالوصف شهراهررا در دورانهای قبل درخاطره ها زنده کند. زیرا باگسترش بی رویه شهر وافزایش افسارگسیخته جمعیت درآن، روز بروز از تعداد و مساحت این باغات کاسته شده و امروزه ساکنین شهراهر را درمقایسه با شهرهای مشابه، از نعمت درآمد و سایربرکات باغ های حاشیة شهری محروم وبی نسیب نماید. درجوار رودخانه اهرچای هنوز آثار وبقایای باغات واراضی بزرگ آبی بچشم می خورد که درروزگاری نه چندان دور، عمده ترین محل درآمد ومعیشت ساکنین محله باغبانلو درحاشیة جنوبی شهر بوده است، بطوریکه درتوصیسف اهمیت وکثرت باغبانان وکارگران شاغل در باغات واراضی آبی مذکور، همین بس که بعنوان یک طبقه اجتماعی مشخص وجاافتاده ای شمرده شده واغلب در یک محله بخصوصی متمرکزبوده اند. امروزه این محله باحفظ ترکیب وبافت قدیمی باقی مانده و درمقایسه با قسمت های دیگر ازشهر دارای ویژگی هایی ست که ازجمله می توان: خانه های باعرصة کوچک و کوچه ها و معبرهای تنگ وپیچ درپیچی را درآنجامشاهده کرد که در سینة ثپه ای واقع شده است. انتخاب چنین محلی باخصوصًیات ذکر شده جهت احداث خانه های باغبانان وکارگران باغات واراضی آبی ناشی ازاین طرزفکر بوده است که اولاً فاصلة محل زندگی این طبقه با محل کارآنها کمتر باشد، خصوصآً بادرنظرگرفتن اینکه اغلب درفصلهای بهار وتابستان افراد این طبقه با اعضاءخانوادةشان جهت مراقبت ازمحصول درکلبه هایی واقع درباغات زندگی می کرده اند، ثانیاً ارزش زمین برای این طبقه درآن محل بسیار زیاد بوده وسعی وافرداشته اند که برای احداث خانه مسکونی ومعابر، اززمین بی مصرف وکم ارزش استفاده کنند، برعکس ساکنان محلات دیگر، که باغات واقع درآنها کمترازجنبه اقتصادی شان مدنظر بوده است.
